Öğrenilmiş Çaresizlik Tedavi Edilebilir Mi?

Hoş olmayan durumlarla karşılaşıldığında, normal ve sağlıklı olan şey, şartların iyileşmesini sağlayan tepkileri uygulamaktır. Ancak bazı insanlar pasif kalırlar ve hayatlarındaki olaylar üzerinde kontrolleri olmadığına inanarak boyun eğerler. 

Öğrenilmiş çaresizlik, genellikle tatsız olan durumlara karşı pasif ve boyun eğer şekilde tepki vermektir. Tatsız durumla karşılaşan insanların, onlara rahatsızlık veren veya zorluk yaşatan uyaranları ortadan kaldırma niyetleri yoktur.

Genellikle bu durum, acıdan kaçınma konusunda başarısız olunan eylemler içeren travmatik bir deneyimden sonra oluşur. Böylece kişi, acı durumları durdurmak için yapabileceği işe yarar bir şey olmadığı sonucuna varır.

Öğrenilmiş çaresizlik: Tanımı nedir?

Amerikan Psikoloji Derneğine (APA) göre, öğrenilmiş çaresizlik, strese neden olan şeylere tekrar tekrar maruz kalınmasından kaynaklanan bir olgudur. Bu stres faktörleri kontrol edilemez ve insanların olayları kontrol etmek için sahip oldukları mevcut seçenekleri kullanmamalarına neden olur.

Bu nedenle olanlar yani çevresel süreçler üzerinde kontrolleri olmadığını öğrenirler. Bu çıkarımları, orta vadede değişiklik yapma motivasyonlarını yok eder.

Bir başka deyişle bu, acıya neden olan durumlara tepki verememeye yol açan psikolojik bir durumdur. Bu, geçmişteki tatsız olaylar karşısında başarısız eylemler gerçekleştirmenin bir sonucu olarak ortaya çıkar.

Bu nedenle insanlar, acıyı tolere etmeyi öğrenirler ve hoş olmayan uyaranları önlemek için yapabilecekleri bir şey olmadığına inanırlar.

Öğrenilmiş çaresizliğin nedenleri

Öğrenilmiş çaresizliğin tüm nedenleri, insanları, hayatta olup bitenler üzerinde hiçbir kontrole sahip olmadıklarına inandıran bir önyargıyla ilişkilidir. Bu, belli bazı durumların olası sonuçlarının doğru bir şekilde analiz edilmemesine katkıda bulunur.

Bu kişiler, kaderlerinin çoktan belli olduğuna ve bunu değiştirmek için yapabilecekleri hiçbir şey olmadığına inanırlar.

Bu durumun en sık karşılaşılan nedenleri şunlardır:

Çocukluktaki travmatik deneyimler

Bu psikolojik durumun gelişimini belirleyen faktörlerden biri de, kişilerin hayatlarının ilk yıllarında yaşadıkları deneyimlerdir. Kişi, bu aşama boyunca tatsız deneyimler yaşadıysa ve herhangi bir yardım, rahatlatma veya olumlu bir tepki almadıysa, benzer koşullar karşısında itaatkar bir duruş benimseme olasılığı yüksektir.

İtaatkar ve pasif rollerin öğrenilmesi

Çocukların, çocukluk döneminde aldıkları eğitim de bu durumun gelişmesini etkileyen bir diğer faktördür. Pasiflik ve bağımlı olma sosyal rollerini teşvik eden belli bazı durumlar varsa, kişinin, gelecekte savunmasızlığı benimseme ihtimali artar.

Öte yandan çocukluk dönemi boyunca alınan mesajlar, eylemsizliğin inşa edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Örneğin, çocuklar, onlara sürekli aciz olduklarını ya da bir şey bilmediklerini söyleyen insanların etrafında büyürlerse, güçsüz olduklarını düşünen yetişkinlere dönüşebilirler.

Aşırı kontrollü evler

Bazı evlerde aşırı kontrolcülük hakimdir. Ebeveynlerinin ya da bakıcılarının etraflarında olan biten her şeyi kontrol ettiği ve yaptıkları eylemlerin sonuçlarından dersler alma deneyiminden mahrum bırakıldıkları bir ortamda yaşayan çocuklar, öğrenilmiş çaresizlik geliştirmeye daha açıktırlar.

Suçluluk duygusu

Öte yandan sorumluluk ya da suçluluk gibi öğrenilmiş çaresizliğin gelişimini etkileyen içsel faktörler vardır. Yani, kişi, hoş olmayan bir olay nedeniyle suçluluk hissederse, gelecekte ortaya çıkabilecek herhangi bir durumu değiştiremeyeceğine veya durduramayacağına inanmaya başlar.

Böylece boyun eğmeye ve özsaygısını ve saygınlığını olumsuz etkileyen tutumları haklı görmeye başlar. Bu durum kişilerin aldıkları eğitim türüyle ilgili olabilir. Çünkü aldıkları eğitim türünün suçluluğu ‘ekme’ ya da işleme becerisi vardır.

Öğrenilmiş çaresizliğin sonuçları

Öğrenilmiş çaresizlik, aşağıdaki boyutlar üzerinde olumsuz etki yaratabilir:

• Motivasyon: Kontrol eksikliği algısı, motivasyonda azalmaya neden olur. Bu nedenle, yeni durumlara tepki verme girişimleri azalır.
• Bilişsellik: Olumlu sonuçlar veren yeni tepki kalıplarını öğrenmede güçlük vardır. Bunun yanında, bu kişiler, sorunları oldukça normal bir şey gibi algılayabilirler.
• Duygusal: Depresyon, anksiyete ve hayal kırıklığı gibi olumsuz duygusal durumların ortaya çıkması yaygındır. Ayrıca belirgin bir özsaygı eksikliği mevcuttur. Bu durum, kişi, koşulları kontrol edebilene kadar devam eder.
• Fiziksel: Yeme bozuklukları ve bağışıklık sistemindeki değişiklikler fiziksel sonuçlar arasındadır.

Öğrenilmiş çaresizliğin tedavisi

Bu fenomeni tedavi etmenin en iyi yolu terapatik müdahale aracılığıyladır. Bu yaklaşım, kişiye, belirli bir duruma nasıl tepki verileceğini öğretmeyi amaçlamaktadır. Vázquez Valverde ve Polaino Lorente’ye göre, terapatik yaklaşım aşağıdakilerden oluşur:

• Öznenin, durumlara yaptığı olumsuz atıfların değiştirilmesi: Kişi bazı eylemlerde bulunduktan sonra olumlu sonuçlar verenler basit görevlerin yerine getirilmesi aracılığıyla. Kişi, aynı zamanda, başarısızlıkların kendi hatası olmadığını da öğrenebilir.
• Olumlu duyguların indüksiyonu: Öz-saygının pekiştirilmesi. Böylece kişi kendini çevresine daha fazla müdahale edebilir durumda hissedecek.

Terapatik müdahale aynı zamanda geçmişteki travmatik olayların ele alınmasından da oluşabilir. Amaç, kişinin, bu deneyimlere farklı bir anlam vererek onların üstesinden gelmesidir. Böylece kişi, gelecekte karşısına çıkacak durumlarda, daha fonksiyonel ve olumlu tepkiler geliştirecektir.

Sonradan edinilen bir sorun

Adında da belirtildiği gibi, bu durum öğrenilir, sonradan edinilir. Bir başka deyişle, bir insanın doğuştan gelen bir özelliği değildir ve genellikle çocukluktan itibaren oluşmaya başlar. Üstelik bu durum, kişinin iyiliğine zarar veren -bazen şiddetli bir şekilde- bir dizi olumsuz etkiye yol açar. Bu nedenle tedavi edilmelidir.

En iyi tedavi, psikolojik terapidir. Kişinin, kendi yaşamı üzerinde çok önemli seviyede kontrolü olduğunu keşfetmesine yardımcı olur. Kişi, bu farkındalığı kazandığında, duygusal, fiziksel, bilişsel, her düzeyde olumlu değişiklikler yaşayacaktır.